อำเภอเขื่องใน (Amphoe Khueang Nai)
อำเภอเขื่องใน ปรากฏชื่อในฐานะเป็นอำเภอครั้งแรก เมื่อปีพุทธศักราช 2445 ในชื่อ อำเภอปจิมูปลนิคม โดยมีพระนิโลศบลพยุรักษ์เป็นผู้รักษาการแทนนายอำเภอ ทั้งนี้เพื่อให้เป็นไปตามบัญญัติที่กำหนดไว้ในมาตรา 33 ของพระราชบัญญัติลักษณกรปกครองส่วนท้องที่รัตนโกสินทรศก 116 ความจริงแล้วประกาศใช้เมื่อวันที่ 20 พฤษภาคม 2440 ทางราชการจึงแบ่งการปกครองของเมืองเหล่านั้นออกเป็นหลายอำเภอเช่น อำเภอเขมราฐ แบ่งเป็น 2อำเภอเมืองยโสธรแบ่งออกเป็น2อำเภอเป็นต้น สำหรับเมืองอุบลราชธานีซึ่งเป็นเมืองขนาดใหญ่ เทียบได้กับหัวเมืองชั้นเอกขึ้นตรงกับกรุงเทพมหานครและเป็นที่ตั้งศาลาว่าการมณฑลอีสาน มีการแบ่งเขตการปกครองออกเป็น 4 อำเภอ คือ 1.อำเภอบุพูปลนิคม มีพระวิณโกเมศ(เจียง) รักษาการแทนนายอำเภอ 2.อำเภอทักษิณูปลนิคม มีพระอุบลประชานิตย์(บุญชู) รักษาการนายอำเภอ 2.อำเภอปจิมูปลนิคม (อำเภอเขื่องใน) มีพระนิโลศบลพยุรักษ์ (ทุย) รักษาการนายอำเภอ 4.อำเภออุตรูปลนิคม มีท้าวอักษรสุวรรณ (หนู) รักษาการนายอำเภอ อำเภอปจิมูปลนิคมหรือ อำเภอปจิมอุบล ดำรงฐานะเป็นอำเภอในชื่อดังกล่าวเป็นระยะเวลา 11ปี เมื่อปีพ.ศ. 2456 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯให้เปลี่ยนชื่ออำเภอในมณฑลอุบลราชธานีจำนวน 6อำเภอ ซึ่งอำเภอปจิมูปลนิคม ก็เปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอตระการพืชผลเมื่อวันที่ 25กันยายน 2456 (ราชกิจจานุเบกษาเล่ม 30 /12ตุลาคม 2556 /1536) อำเภอตระการพืชผล(2456-2460) มีการแบ่งเขตการปกครองแบ่งออกเป็น 19 ตำบลดังนี้ 1.ตำบลหนองบ่อ 2.ตำบลชีทวน 3.ตำบลหัวดอน 4.ตำบลท่าไห 5.ตำบลโนนใหญ่ 6.ตำบลก่อเอ้ 7.ตำบลเขื่องใน 8.ตำบลสร้างถ่อ 9.ตำบลยางขี้นก 10.ตำบลสีสุก(สะกดตามต้นฉบับในประกาศอำเภอ ภายหลังเปลี่ยนเป็นตำบลศรีสุข) 11.ตำบลโนนผึ้ง 12.ตำบลบ้านไทย 13.ตำบลค้อทอง 14.ตำบลหนองแวง 15.ตำบลหนองแก้ว 16.ตำบลละทาย 17.ตำบลทาม 18.ตำบลเมืองน้อย 19.ตำบลนาคำใหญ่ (กระทรวงมหาดไทย,2456:160) เมื่อวันที่24 เมษายน 2460 ได้เปลี่ยนชื่ออำเภอใหม่เป็นอำเภอเขื่องใน ตามนามตำบล ที่ตั้งที่ว่าการอำเภอคือตำบลเขื่องใน ดังปรากฏจนถึงปัจจุบัน หลังจากเปลี่ยนชื่ออำเภอแล้วมีการยุบ แยก โอนตำบลขึ้นกับต่างอำเภอดังนี้ 1.พ.ศ. 2472 กระทรวงมหาดไทยโอนตำบลละทาย และตำบลเมืองน้อยไปขึ้นกับอำเภอกันทรารมย์ จังหวัดขุขันธ์ เมื่อวันที่ 7 พฤษภาคม 2472(ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 46,19พฤษภาคม 2472:415) 2.พ.ศ. 2482 กระทรวงมหาดไทยโอนตำบลธาตุน้อย(ยกเว้นหมู่บ้านที่ 2/3/11และ12) อำเภอมหาชนะชัย มาขึ้นกับอำเภอเขื่องใน เมื่อ 1 กรกฎาคม 2484(ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 56,10กรกฎาคม 2482:1056-1057) 3.พ.ศ. 2484 กระทรวงมหาดไทยโอนตำบลหนองบ่อ(ยกเว้นหมู่ที่7และ17)ไปขึ้นกับอำเภอเมืองอุบลราชธานีส่นหมู่ 7และ17 โอนขึ้นเป็นตำบลชีทวนเมื่อวันที่15 กันยายม 2484 (ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 56,23กันยายน2484:1406-1407) 4.เมื่อปีพุทธศักราชกระทรวงมหาดไทยได้ดำเนินการ -ยุบตำบลสร้างถ่อรวมกับตำบลเขื่องในยกเว้นหมู่บ้านที่14และ15รวมกับตำบลค้อทอง -ยุบตำบลธาตุน้อยรวมกับตำบลนาคำใหญ่ -ยุบตำบลยางขี้นกรวมกับตำบลบ้านไทย เว้นแต่หมู่ที่1,9และ13 ให้ไรวมกับตำบลเขื่องใน หมู่ที่11ให้ไปรวมกับตำบลศรีสุข -ยุบตำบลหัวดอนรวมกับตำบลก่อเอ้ เว้นหมู่ที่ 1,3,9,10ให้ไปรวมกับตำบลโนนใหญ่ -ยุบตำบลชีทวนให้รวมกับตำบลโนนใหญ่ -โอนหมู่บ้านที่4 ตำบลโนนใหญ่ไปรวมกับตำบลเขื่องในเมื่อวันที่ 17 มีนาคม พ.ศ. 2486 (ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 60,30มีนาคม 2486:1193) จนถึงเมื่อปีพุทธศักราช 2497 ตำบลที่ยุบไปแล้วก็ขึเนเป็นตำบลอีกครั้ง และแบ่งออกเป็น 13ตำบลตามปัจจุบันนี้
อำเภอเขื่องใน ถูกตั้งตาม “บ้านเขื่องใน” ซึ่งจำเดิมชื่อ “เขี่ยงใน” เพราะภาษาอีสานโบราณไม่มีสระเอือ (เ-อื) เมื่อมีการเรียนภาษาไทยจึงกลายมาเป็น “เขื่องใน” หมู่บ้านเขี่ยงใน ตั้งชื่อตามชื่อหนองน้ำชื่อ “หนองเขี่ยง ” ซึ่งมีลักษณะเป็นแอ่งน้ำลึกประมาณ 1 –2 เมตร ในหน้าฝน คล้าย “เขี่ยงปลา” หรือที่ปลาเตรียมวางไข่ในน้ำในฤดูฝน ชาวบ้านเรียก “เขี่ยงปลา” เป็นกลุ่มหมู่บ้านซึ่งประกอบด้วยบ้านเขื่องใน บ้านเขื่องกลาง บ้านสว่าง และบ้านหนองใส ส่วนบ้านกวางคำ หรือบ้านโนนธาตุ เป็นอีกหมู่บ้านหนึ่งที่ตั้งมาพร้อมกับบ้านเขื่องใน
อำเภอเขื่องใน ได้รับการจัดตั้งให้เป็นอำเภอตาม พ.ร.บ.ลักษณะการปกครองท้องที่ พ.ศ. 2440 โดยตาม พ.ร.บ. ดังกล่าว พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ทรงให้แบ่งบริเวณอุบลราชธานี ออกเป็น 3 เมือง คือ เมืองอุบลราชธานี เมืองเขมราษฎร์ธานี และเมืองยศสุนทร ในพื้นที่เมืองอุบลราชธานี มี 11 อำเภอ หนึ่งในนั้นคือ “อำเภอปจิมูปลนิคม” เป็นชื่อพระราชทานมาจากกรุงเทพฯ ต่อมาปี พ.ศ. 2456 ได้เปลี่ยนเป็นชื่ออำเภอตระการพืชผล จนกระทั่งเมื่อวันที่ 14 เมษายน พ.ศ. 2460 มีการเปลี่ยนชื่ออำเภอใหม่อีกครั้งหนึ่งเป็นอำเภอเขื่องในจนมาถึงปัจจุบัน
